Giriş

Türkiye’de 2016 yılından gerçekleşen darbe girişiminin akabinde hükümet, Venedik Komisyonu’nun Ekim 2017 tarihli ve ulusal güvenliğe yönelik tehdidin 48 saatin sonunda ortadan kalktığını belirttiği görüşünün aksine, iki sene boyunca sürecek bir olağanüstü hal ilan etti. Bu iki sene zarfında onlarca Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamesi yayınlandı ve bu yolla 178 basın organı1 ve dördü hariç tüm muhalif gazeteler kapatıldı ve bu aynı süre içerisinde yüzlerce gazeteci tutuklandı. Avrupa Komisyonu tarafından yayımlanan rapora göre 2018 yılında tutuklu gazetecilerin sayısı 110 ile rekor bir seviyeye ulaştı. Dünya Basın Özgürlüğü Günü olan 3 Mayıs 2019’a gelindiğinde bazı kaynaklar Türkiye’deki tutuklu gazeteci sayısının 191’e ulaştığını bildirdi. Bu sayı Türkiye’yi tüm dünyada en çok gazetecinin tutuklu olduğu ülke sıralamasında birinciliğe taşıdı. Ne yazık ki, ifade özgürlüğü ve adil yargılanma hakkı bağlamında Türkiye’deki durum o tarihten bu yana olumlu bir gelişme göstermedi. Aksine 2021 yılında Türkiye, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne ifade özgürlüğü hakkı ihlali nedeniyle aleyhine en fazla bireysel başvuru yapılan ülke oldu.

Türkiye’de 2016 yılının ikinci yarısında yaşanan gelişmeler, hukukun üstünlüğü, adil yargılanma hakkı ve bu haklarla doğrudan ilişkili olarak düşünce, ifade ve basın özgürlüğü ile ilgili ciddi kaygılar yaratmıştır. PEN Norveç 2016 ila 2023 yılları arasında gazeteciler, sivil toplum aktörleri ve medya çalışanları aleyhine gerçekleşen 100’ün üzerinde duruşmayı izledi. Bunların arasında Cumhuriyet Gazetesi davası, hükümetin muhafazakar politikalarına karşı ve Taksim Meydanı’ndaki yeşil alanı koruma mücadelesi üzerinden 2013’de hiç beklenmedik şekilde gelişen Gezi direnişinden 16 sanığı sorumlu tutan Gezi Parkı davası gibi kamuoyunda ses getiren davalar da bulunmaktadır.

Bunun yanı sıra, PEN Norveç tekil gazeteci davalarını ay ay izledi ve yapılan bu bütünsel gözlemler, bu davaların temelini oluşturan iddianamelerin bilimsel ve kapsamlı bir incelemeyi gerektirdiği sonucunu doğurdu. PEN Norveç bu nedenle Ocak 2020’de ‘Türkiye İddianame Projesi’ni başlattı. Sanıkların ifade özgürlüğü hakkı ile ilişkili yargılamalara dayanak olan iddianamelerin ayrıntılı hukuki analizleri, bu iddianamelerin çoğunda iddiaların belirsiz olduğunu ve sunulan kanıtlar ile şüphelilere isnat edilen fiiller arasında hiçbir bağlantı kurulmadığını ortaya koydu. Dahası, duruşmalarda ileri sürülen tüm argümanlar göz önünde bulundurulduğunda, hukuki uzmanlığı olmayan kişiler dahi herhangi bir suçun işlenmediğini açıkça görebildiklerini ifade etmişlerdir.

Bu gözlemler ışığında 2020 yılında PEN Norveç tarafından PEN Norveç Türkiye İddianame Projesi tasarlanmıştır. PEN Norveç Türkiye İddianame Projesi; gazeteciler, sivil toplum aktivistleri, yönetmenler, akademisyenler, avukatlar gibi geniş bir kesimin karşı karşıya kaldığı ve ifade özgürlüğü hakkının ihlal edilip edilmediği sorusuna yol açan iddianamelere odaklanmaktadır. Projenin kapsamı ve incelenmiş 12 iddianameye ilişkin raporları ve Türkiye’deki yargı mekanizmasının nasıl işlediğine ilişkin 6 ayrı makaleyi içeren projenin ilk yıllık raporu uluslararası katılımcılarla 30 Eylül 2020’de gerçekleştirilen çevrimiçi bir etkinlikle tanıtılmış olup, bu proje bugün hala devam etmektedir.

Bilimsel bir hukuki değerlendirme metodolojisine dayanan proje, Türkiye’de savcılarca kaleme alınan ve bir cezai sürecin en temel yapı taşı olan iddianamelerin, Türkiye’de yürürlükte olan Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) ve başta Türkiye’nin 1953’ten bu yana taraf olduğu ve Türkiye’deki tüm düzenleme ve kararların üstünde yer alan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) olmak üzere ilgili diğer uluslararası mevzuatla hukuki açıdan uyumlu olup olmadığını ele almayı amaçlamıştır. 2020 yılında on iki, 2021 yılında on, 2022 yılında üç ve 2023 yılında dört olmak üzere, bu zamana kadar 29 iddianame Norveç, Avusturya, Birleşik Krallık, Hollanda, İtalya, Türkiye’den avukat, yargıç ve hukukçu akademisyenler tarafından incelenmiştir.

İGezi yargılaması konusunda ise iddianameden başlayarak istinaf sürecini de kapsayan bir genişlikte ayrıca bir çalışma yapılarak, bu çalışma kitaplaştırılmıştır. Bu süre zarfında Türkiye İddianame Projesi’nin bir ayağı olarak ifade özgürlüğü ile ilişkili duruşmalara bağımsız gözlemci sıfatıyla katılmaya devam edilmiştir. Yanı sıra Türkiye’de ifade özgürlüğü ile birlikte adil yargılanma hakkı ve yargı bağımsızlığını ilgilendiren konulardaki çalışmalar kapsamında çok sayıda makale de kaleme alınmıştır. Özetle, elinizde yeralan bu kılavuz, hükümetin üst düzeyde desteklediği ve belki de yönlendirdiği gayretkeş, her türlü muhalefete karşı konumlanmış bir yargı mekanizması tarafından Türkiye’de gazeteciler ve diğer vatandaşların karşı karşıya oldukları hak ihlallerinin tespiti ve giderilmesine yönelik bilimsel ve hukuki bir çalışmanın sonuç bölümü olarak düşünülebilir.

Türkiye İddianame Projesi son derece üzücü bir örüntüyü ortaya çıkarmıştır: Türkiye’de ifade özgürlüğü ile doğrudan bağlantılı yargılamaların merkezinde, çok sayıda hata ve eksiklikle dolu iddianameler yer almaktadır. Çalışma, masumiyet karinesi, savunma hakkı ve adil yargılanma hakkı gibi birçok temel hak ve özgürlüğün henüz iddianame yazım aşamasında ihlal edildiği yönünde çok kaygı verici bir tabloya işaret etmektedir. Çalışma ayrıca, savcılara rehberlik etmek ve mesleğin ilkelerini belirlemek amacıyla yayımlanan uluslararası kabul görmüş temel metinlerde belirtilen ilkeler ile iddianameler arasında temel çelişkiler olduğunu da tespit etmektedir.

Bu nedenlerle PEN Norveç, savcıların Türkiye’deki ceza adaleti sistemindeki rolünü ve savcılık mesleğinin evrensel olarak kabul görmüş etik kurallarını temel alan bir kılavuz geliştirmenin faydalı olacağını düşünmüştür. PEN Norveç’in Türkiye’deki Savcılar için İddianame Yazım Kılavuzu, Türkiye’deki iddianame hazırlama sürecinin iyileştirilmesine hizmet edecektir. Kılavuzun bütününde vurgulandığı üzere, bir iddianamenin yazım sürecinin nitelikli hale getirilmesi, sadece dilbilimsel bir tartışma değildir. Aksine, bu tür bir kılavuzun özellikle ifade ve basın özgürlüğü alanında daha az sayıda iddianame kaleme alınmasına hizmet edebilmesi umulmaktadır.

İfade özgürlüğü, bu çalışmanın etrafında düzenlendiği ana çerçevedir. PEN Norveç›in kılavuz ilkelerinin amacı, iddia edilen suçun yalnızca «ifadelerden» oluştuğu durumlarda soruşturmaların başlatılması ve yürütülmesine rehberlik etmesi gereken ilkeleri genel hatlarıyla belirlemektir. Öncelikli hedef, soruşturma sürecinin adil, gerekçeli, tutarlı ve savcıların görevleri arasında yer alan temel hak ve özgürlüklerin korunması ile uyumlu olmasını sağlamak amacıyla Türkiye›deki savcılara genel kılavuz ilkeler sunmaktır.